Dior’un ‘cadı’ ilhamıyla, ekofeminizmin ataerkil düzene meydan okuyan protest ruhunu keşfediyoruz.
Dior’un yeni sezon defilesinde hem fikir, hem de tasarımsal olarak ilham aldığı, güçlü, mert, aktivist ve savaşçı bayanlar olarak tanımladığı “cadılar”ın ve onların simgelediği protest ruhun izinde; geçmişten bugüne uzanan erkek hükümran kanıyı, ataerkin doğayı ve bayanı nasıl baskı altında tuttuğunu, ekofeminizmin bu baskıya nasıl baş kaldırdığını inceliyoruz.
Yıpranmış kollar, yırtık danteller, delikler ve zarar görmüş elbiselerle salınan modeller, hayalete benzeyen görünümler, uzun redingotlar taşıyan “tuhaf” siluetler vardı Dior’un İlkbahar/Yaz 2024 defilesinde.
Mistik bir tarz ve siyahın egemenliğindeki defileyi nasıl okumak gerektiğini, “Maria Grazia Chiuri cadı dudakları yapmamızı istedi, biz de aynı onun dediği gibi yaptık” diye anlatan, modellerin sıkı sıkıya topuzlarını simsiyah dudaklarla tamamlayan makyaj sanatkarı Peter Philips’in kelamlarında okumak mümkün.
Chiuri, yarattığı siluetler üzerinden Ortaçağ’da ötekileştirilen, tuhaf ve tehlikeli bulundukları için öldürülen cadıları hatırlatmakla kalmıyor, erkeklerin yıllar önce olduğu gibi bugün de bayanlar üzerinde tahakküm kurmaya sürdüğünü, cadıların Ortaçağ’daki mücadelelerinin bugün hâlâ farklı şekilde de olsa eril bakış açısına karşı sürdüğünü vurguluyor ve aslında tüm bayanları birer “cadı” olmaya davet ediyor. Burada cadı karakteriyle Dior, evvelki defilelerinde de vurguladığı üzere, sisteme başkaldıran, feminist ve aktivist bir bayan profiline gönderme yapıyor.
Bu sezon siyahların ve dantellerin egemenliğindeki gotik bir tarzla asi ve protest bayanları vurgulayan bir öbür marka da Dolce & Gabbana ve Yamamoto. Ayrıyeten modanın yalnızca bu sezon değil geçmiş yıllarda da dramatik ve distopik görünümlerle, Alexander McQueen’den Rick Owens’a, Noir Kei Ninomiya’dan Rokh’a, kısaca birçok marka aracılığıyla “cadı” imgesini podyuma taşıdığını hatırlatalım.
Son yıllarda popüler kültürle hayatımıza dahil edilen, dizilerden sinema sinemalarına farklı mecralarda karşımıza çıkan “cadılar” bugün güçlü, sisteme boyun eğmeyen ve mücadeleci bir bayan profilini alkışlarken aslında yıllar önce Ortaçağ’da büyük büyük ataları olan ve işkence görerek öldürülen bayanlar üzerinden bayan düşmanlığının, ötekileştirilmenin ve aslında hiç bitmeyen eril kaygıların da temelini oluşturuyor.
Ortaçağ’da erkeklerin, ebe figürünü temsil eden, bayan vücudunu denetim edebilen, bitki bilimini tanıyan, doğayı bilen ve onunla bağlantıya geçebilen, şifacı ve bilge bayanları yaftaladığı cadılık, bugün aslında çok daha güçlü, ayakları yere basan, ne istediğini bilen bir bayan kimliğinin sembolü.
Erkekler o dönem yalnızca cadı olarak suçladıkları bayanları değil, o bayanların temsil ettikleri doğayı da bastırmak ve yok etmek istediler. Tabiatla özdeşleştirdikleri bayanlara baskı kurdular. Erkeklerin nezdinde ikisi de güçsüz ve zayıftı. Şimdilerde devam eden, bayanın doğurganlık üzerine temellenen rollere hapsedilmesinin temelinde bu var.
Bugün ekofeministler cadı avına maruz kalan bayanların rövanşını alıyor, hem bayanları, hem de doğayı sömüren erkek egemenliğine karşı savaşıyor, antikapitalist bir mücadele yürütüyorlar.
Dior’un feminist bildirisinden yola çıkıp cadılığın bugün ne manaya geldiğine, nasıl feminist ve savaşçı bir kimliğe büründüğüne, ekofeminizmin bayanın eşitlik arayışında nasıl bir rolü olduğuna bakalım.
ATAERKİL NİYETİN TEMELİNDE CADI AVLARI VAR
Cadı kimliği bugün moda dünyasında her ne kadar güçlü bir kimlikle, feminizmle özdeşleştirilse ve her ne kadar bayanlara özgürlük ve eşitlik seyahatlerinde bir rol model olarak sunulsa da aslında bir yandan da tarihî olaylardan ötürü bayanın güçsüzleştirilip ve etkisizleştirilip evine hapsedilmesinin simgesi.
15. ve 18. yüzyıllar arasında devam eden cadı avında tabiatla iç içe yaşayan, tabiatın düzgünleştirici güçlerinden faydalanan, tarım yapan, geçimini tabiattan sağlayan, bayan vücuduna ve üreme sağlığına hakim olan, ebelikle uğraşan şifacı ve otacı birçok bayan cadılıkla suçlandı, işkenceye maruz bırakıldı ve öldürüldü. Cadı avları aslında bugün hâlâ süregelen, bayanı yalnızca ev ortamında tanımlayan, ona yalnızca meskenlerinde hareket serbestisi tanıyan erkek hâkim bakış açısının da nüvelerinden biri. O devirde tabiatta çalıştığı için cezalandırılan bayanların büyük büyük torunlarının ev dışında çalışmalarına bugün hâlâ iyi gözle bakmıyor ataerkil düşünce.
15. ve 18. yüzyıllar arasında birçok ressamın, cadı avına maruz kalan bu bayanları epeyce nahoş, ürkütücü ve yaşlı bir şekilde resmetmeleri; yeniden bugün de var olan bayanın ötekileştirilmesi, ehlileştirilmiyorsa şayet “çirkin” ve “şeytani” addedilmesi düşüncesinin temelinde yer alıyor. Ayrıyeten yıllarca yüceltilen, tek estetik doğru olarak kabul gören kusursuz vücut anlayışının, gençlik ve güzellik dayatmasının, yaşlı ayrımcılığının ve bayan düşmanlığının gerisinde de yeniden bu cadı avlarının bulunduğunu söylemek yanlış olmaz.
Mona Chollet “Bugünün Cadıları” kitabında tüm bayanlara şöyle sesleniyor: “Cadıların fısıltılarının bizi yönlendirdiği yolu takip edip niyet dünyamızı ve hayal gücümüzü serbest bıraktığımızda büyük bir coşku bizi bekliyor olacak: Cüretin, isyanın, hayatı olumlamanın, otoriteye baş tutmanın vereceği coşku.”
Fransız müellif ve araştırmacı Mona Chollet’nin “Bugünün Cadıları; Bayanların Yenilmez Gücü” kitabında geçmiş yüzyıllarda gerçekleşen cadı avlarının bugünkü dünyayı biçimlendirdiğine dikkat çekmesi de eril düşünce yapısının ve cinsiyet ayrımcılığının dün ve bugün varlığını nasıl devam ettirdiğini gösteriyor. Chollet’nin kitabındaki “Cadı avlarının yaşandığı periyotta bayanlar üretim ve çalışma dünyasından men edilir, meslek örgütlerinden dışlanırlar” tespiti; bayanların bugün de rastladığımız, etkin çalışma hayatından uzaklaştırılması düşüncesinin ta 15. yüzyılda başladığını doğruluyor.
TÜM BAYANLARI “CADI” OLMAYA DAVET EDİYOR!
Mona Chollet’nin kitabında da altını çizdiği, cadılığı sahiplenen ve direniş gösteren, bağımsızlığından ödün vermeden bekar kalmayı seçen, sistemin dışında kalan bayanların bugün tüm dünyada ataerkil baskıya maruz kalan ama ona boyun eğmeyen, her ne olursa olsun mücadeleye devam eden bayanların ataları olduğunu söyleyebiliriz.
Yıllar önce birçok işkenceye maruz kalan, canlı diri yakılan, büyücülükle suçlanan bayanlar günümüzde erkek şiddetinin amacı olarak dövülüyor ve öldürülüyor. Tıpkı cadı olarak nitelendirilen bayanların ellerinden alınan tabiat bilgisi gibi bugünün bayanları da tekrar ekonomik şiddetle cebelleşiyor, ne bilgiye ulaşmalarına izin veriliyor, ne de ellerindeki bilgiyi kullanmalarına.
Cadı avıyla bugün bayanlara yönelik şiddetin arasında bağ kuran bir öbür isim de radikal feminist, akademisyen ve müellif Silvia Federici. Kendisi “Caliban ve Cadı Bayanlar, Vücut ve İlksel Birikim” isimli kitabında bayana yönelik şiddetin sebepleri üzerine düşündürüyor, bayan endişesinin temelinde yatan siyasetleri gözler önüne seriyor ve bugünkü şiddetin gerisindeki bayan ve bayan vücudu endişesinin, aslında ta bu cadı avlarına uzandığını hatırlatıyor.
Mona Chollet “Bugünün Cadıları” isimli kitabında geçmişte gerçekleşen cadı avının bugünkü dünyayı da biçimlendirdiğine dikkat çekiyor. Tuhaf bir mizansenin ve kasvetli karakterlerin damga vurduğu, bir bayanın bağımsızlığı üzerine şekillenen “Poor Things” (“Zavallılar”) sineması, Altın Küre’de Emma Stone’a En İyi Bayan Oyuncu mükafatını kazandırırdı, 11 kolda Oscar’a aday gösterildi.
Mona Chollet tüm bayanları “cadı” olmaya davet ederken, onları direnmeye, savaşmaya, hapsedilmek istenilen alanlarından çıkmaya, vücutlarının kontrolünü ele geçirmeye ve yapmak istediklerini sonuna kadar gerçekleştirebilmek için azmetmeye çağırıyor.
Bugün hem moda dünyasında, hem de popüler kültürde cadının sırtlandığı faal, güçlü ve savaşçı bayanın gerisinde işte bu türlü bir mana yatıyor. Bayanlara uygulanan eril baskı bitmedi tahminen ama bayan mücadelesi de cadı avından bugüne katlanarak ve güçlenerek tüm dünyada devam ediyor.
ERİL İKTİDARA KARŞI EKOFEMİNİZM
Eril baskının cadı avı döneminde bayanları, vücutlarını ve bayanların tabiatla ilgilerini baskı altına alma ihtiyacı bugün de devam ederken ve günümüzde bayanlar iklim krizine ve tabiatın sömürülmesine karşı mücadele ederken, 70’lerde ortaya çıkan ekofeminist düşünce bu mücadelenin bayrağını ele geçirip hem doğayı, hem de bayanları katleden erkek egemenliğine ve kapitalist düzene başkaldırıyor. Diğer bir deyişle yıllar önce cadılıkla suçlanmış bayanların hakkını bugün ekofeministler; hem tabiata, hem de bayana hükmedebileceğine inanan erkek egemenliğine savaş açarak arıyorlar. Bayanı tabiata, doğal olana indirgemeden ve bayanın tabiatla tamamlanacağını düşünmeden, bayanın özgürlüğü ve tabiatın sürdürülebilir olması için çalışmalarını sürdürüyorlar.
İklim krizinden en çok etkilenen bayanlar olurken (iklim krizinin erkek şiddetini artırdığı kanıtlanmış bir gerçek) iklim krizine karşı en fazla ses çıkaranlar, tabiatın sömürülmesine ve tahrip edilmesine karşı protesto edenler yeniden bayanlar. Akkuyu’daki nükleer santrale, HES’lere, Hasankeyf’teki baraj imaline, Bergama ve Kaz Dağları’ndaki maden projelerine direnenlerin bayanlar olduğunu, bayanların ekolojik mücadelede faal rol oynadıklarını unutmayalım. Çevre hareketinde öncü rol oynayan bayanları, 500 yıl önce tabiatla istikrar içinde yaşayan, doğayı koruyup kollayan ama cadılıkla suçlanan bayanların genç kuşaktan torunları olarak kabul edebiliriz.
Ekofeminizm sırf bayanların çevre hareketlerine dahil olmasında hayat bulmuyor, bu hareketlerin amaçladığı olan tabiatın kurtuluşunun ve özgürleşmesinin de tıpkı bayanın özgürleşmesi gibi eril iktidarın son bulmasında yattığına inanıyor. Bayan ve tabiat sıkıntılarının temel kaynağı olduğunu düşündüğü patriarkal sisteme ve onun uzantısı kapitalizme karşı bayanların örgütlenmesi gerektiğini savunuyor. Erkek hâkim bakış açısına karşı mücadelenin devam etmesinde, bugün moda dünyasının davet yaptığı gibi bayanların yavuz, savaşçı, özgür ve sisteme boyun eğmeyen “cadılar” olabilmelerinde büyük hissesi var.
Akademisyen Dr. Senem Timuroğlu ekofeminizmi anlatıyor:
“Ekofeminizm, bayan hareketi ve çevre hareketini birleştiren,feminizmle ekoloji arasında bağ kuran teorik ve örgütlü bir mücadeledir. Ekofeministler çevrecilerden farklı olarak tabiat düşmanlığının nedeninin bayanları da sömüren, baskı altına alan ataerkilin ve onun ideolojik yeri olduğunu vurgular. Ataerkil düzenin felsefi temelini, akıl, ruh ve erkek ile vücut, his ve bayan eşleştirmesine dayanan hiyerarşik ikilikle inşa etmiştir. Bu ikili yapıda, bayanlar; hayvanlar ve tabiat ile birlikte akıldan mahrum, maddi yani bedensel dünyaya ait kılınmıştır. Bu dünya erkek akıl için denetlenmesi, düzenlenmesi gereken, akıl ve ruhun alanından daha aşağıda bir pozisyondadır. Bayanların aşağı cinsiyet olmalarını yasallaştıran bu bakış, hayvanlar ve doğayı aynı yerden kavrar. İlk defa 1972’de Françoise d’Eaubonne tarafından ortaya atılan ekofeminizm kavramı, bu manada cinsiyetçilik ve türcülük arasındaki bağlantıyı sorgular. O tarihten itibaren farklı teorisyenler, farklı yaklaşımlar inşa eder. Başlıcaları; kültürel ekofeminizm, küresel ekofeminizm, sosyalist ekofeminizm, kuir ekofeminizm, vegan ekofeminizmdir.
Ekofeminist yaklaşımlar arasındaki temel fark ise bayanların tabiata yakınlığını biyolojik bulanlar ile toplumsal yani kültürel ve tarihî bulanlar ortasındadır. Kültürel ekofeministler ki bunlar daha çok pagan periyotların tanrıça dinleriyle, cadılıkla münasebet kuran, manevî ekofeministlerin de içinde yer almaktadır; bayanların biyolojik yapısıyla tabiat arasında bir yakınlık kurar. Fakat bu bakış ataerkil düzenin hiyerarşik ikiliklerinde bayanları bilhassa doğurgan olma özelliklerinden ötürü üremeye indirgeyen, akıldan mahrum olduklarını söyleyen, böylelikle bayanları tahakküm altına almayı legalleştiren bakışla aynı olduğu için bayanların özgürleşmesi açısından doğru bir yaklaşım olamayacaktır. Diğer ekofeminist bakış ise bayanların tabiat ile yakınlığını, bin yıldır bayanların insanlığın gündelik geçimini sağlamak için tabiat ile iç içe tecrübe birikimine sahip olmalarından ileri geldiğini savunur. Bitki ve yemişleri toplama, bitkilerden ilaç yapma, tarımla uğraşma gibi aslında cadı denilen, ebe ve şifacı olan bayanların birikmiş tecrübelerini de içeren bu tecrübeden birikmiş bilgiye ataerkil tarafından el konmuştur. Vandana Shiva’nın öncülüğünü yaptığı küresel ekofeminist yaklaşım, ataerkil dev kapitalist şirketlere karşı besinin geleceği için tohumları muhafaza mücadelesi verirken, sürdürülebilir tarım için bayanların sakladığı bilgiyi de derleyip toparlamaktadır. Ortalarındaki farklılıklara karşın ekofeminist yaklaşımların tümü bayanların kurtuluşunun tüm insandışı varlıklarla birlikte olacağını işaret etmektedir. Dolayısıylafeminist hareket türler arası geniş bir ittifakla yol almaktadır. İklim krizinin sona ermesi, bayanlara, hayvanlara ve tabiata yönelik şiddetin bitmesiyle yani ekolojik istikrarın sağlanmasıyla fakat gerçekleşebilecektir. Erkek insan kibrinin ikili düşünce yapısının, yani ‘en değerli varlık benim, benim dışımdakiler aşağı, ben onları her türlü sömürebilir, denetleyebilirim, doğayı yakıp yıkabilir, bayanlara ve hayvanlara tecavüz edebilirim’ düşüncesinin yıkılması ise ekofeminist ideoloji yapısı, etik ve kavramlarının yerleşmesiyle olacaktır.”
Yazı: Selin Miloşyan
Fotoğraflar: Launchmetrics Spotlight
ELLE Türkiye Şubat 2024 sayısından alınmıştır.